Στην Κοζάνη κατά την Αποκριά τηρείται μια σειρά εθίμων με παγανιστική προέλευση. Τα έθιμα αυτά έχουν άμεση σύνδεση με τη φύση, την πανίδα της, τις μεταπτώσεις μεταξύ των εποχών και τη λατρεία των νεκρών. Ιστορικά, τα κοζανίτικα έθιμα που ακολουθούν το λεγόμενο Τριώδιο συσχετίζονται τόσο με τα Ρωμαϊκά Σατουρνάλια, όσο και με τις Βυζαντινές Καλένδες. Από το 1650 και έπειτα, συναντάμε στην Κοζάνη τα Ρογκατζάρια: Μεταμφιεσμένοι, ζωσμένοι με κουδούνια - θυμίζοντας τους Κουδουνάτους, έθιμο από τα νησιά - περιφέρονται στην πόλη συλλέγοντας χρήματα από δωρεές. Ωστόσο, ένας θρύλος αναφέρει ότι γύρω στο 1860 δύο αδέρφια αλληλοσκοτώθηκαν σε σύγκρουση αντίπαλων ομάδων Κωδωνοφόρων, μη αναγνωρίζοντας ο ένας τον άλλον λόγω της μάσκας, περιστατικό που παρέμεινε στην τοπική παράδοση ως «Της Μπήλιως τα νημόρια». Τότε ακολούθησε μια περίοδος παύσης των εορτών αυτών, ώσπου αποκαταστάθηκαν πλέον, γύρω στο 1890.
Στη σύγχρονη εκδοχή τους, λοιπόν, και πλέον ονομαζόμενα «Καρναβάλια», τα έθιμα της Κοζάνης περιλαμβάνουν τον Φανό (φωτιά) και τον χορό των ντόπιων γύρω από αυτόν με τη θύμηση των νεκρών. Ο βωμός για τον Φανό ετοιμάζεται κατά τη «Μικρή Αποκριά», αλλά ο Φανός ανάβει την επόμενη Κυριακή. Κατά την καύση του Φανού οι Κοζανίτες συγχωρούν ο ένας τον άλλον για τυχόν αδικίες μεταξύ τους. Το τελετουργικό του Φανού συνοδεύεται από ήχους παραδοσιακών μουσικών οργάνων και παραδοσιακούς χορούς γύρω από αυτόν, που θεωρείται πως απωθούν την κακοδαιμονία. Ο Φανός έκαιγε όλο το βράδυ και κατά την ανατολή του ήλιου οι κάτοικοι συγκέντρωναν τη στάχτη και ακολούθως τη σκορπούσαν στα χωράφια και τα αμπέλια τους, προκειμένου να «αυγατίσει» η σοδειά.
Οι «Τζαμάλες» των Ιωαννίνων είναι έθιμο που περιλαμβάνει κι αυτό μεγάλες φωτιές σε συνοικίες και χωριά, τη νύχτα της τελευταίας Κυριακής της Αποκριάς. Το έθιμο αποτελεί μια ιεροτελεστία εξαγνισμού, που ανάλογα με την κάθε εποχή έχει τον δικό της συμβολισμό.
Στο Σοχό της Θεσσαλονίκης τηρούνται οι «Κουδουνοφόροι», ξανά ισοδύναμο των «Κουδουνάτων» άλλων περιοχών της πατρίδας μας. Συμμετέχοντες με τραγόμορφες αμφιέσεις χορεύουν σε δρόμους και πλατείες, ενώ και εδώ συναντάμε τη συγχώρεση των διαφορών και των αμαρτιών, όπως και στον Φανό της Κοζάνης, συγκεκριμένα από τους μεγαλύτερους προς τους νεότερους σε ηλικία. Οι νέοι προσφέρουν στους γηραιότερους ένα πορτοκάλι και τους φιλούν το χέρι.
Στη Νάουσα Ημαθίας τηρείται ευλαβικά το έθιμο «Γενίτσαροι και Μπούλες» ή απλά «Μπούλες» ή «Μπούλα». Οι ρίζες του εθίμου χάνονται στα βάθη των αιώνων. Πρόκειται για ένα χορευτικό, καθαρά παραδοσιακό δρώμενο, όπου συγκροτείται το λεγόμενο «μπουλούκι», το οποίο όμως έχει δικούς του αυστηρούς κανόνες. Το φύλο των συμμετεχόντων είναι αποκλειστικά νέοι άρρενες, συνήθως από έξι έως δώδεκα στο πλήθος. Το τελετουργικό του εθίμου θυμίζει αρχαία ήθη μύησης. Σαφώς, οι νέοι που αναβιώνουν την παράδοση αυτή είναι επιφορτισμένοι με τη συγκέντρωση ειδικού παραδοσιακού ρουχισμού και στολιδιών πολλές ημέρες νωρίτερα. Τα παραδοσιακά μουσικά όργανα που παίζονται είναι μόνο ζουρνάδες και νταούλι.
Στην Καστοριά και τα χωριά της, την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς στήνονται μεγάλες φωτιές, τηρώντας το έθιμο «Μπουμπούνες». Γύρω από την αναμμένη μπουμπούνα, οι παρευρισκόμενοι πίνουν και γεύονται παραδοσιακά εδέσματα, ενώ ορχήστρες παίζουν τοπικούς σκοπούς και ακολουθεί χορός μέχρι να σβήσει η Μπουμπούνα και να «πάρει μαζί της τα κακά δαιμόνια», όπως λέγεται.
Στην Άμφισσα λαμβάνει σάρκα ο θρύλος του «Στοιχειού»: Κατά την παράδοση, τα «στοιχειά» αποτελούν ψυχές σκοτωμένων ανθρώπων ή ζώων που εξακολουθούν να περιπλανώνται στην περιοχή.
Οι ομάδες ανδρών που φέρουν ποιμενικά κουδούνια περιφέρονται στους δρόμους
και αναβιώνουν το γνωστό έθιμο πάλι για τον Ελληνισμό, αυτό των Κουδουνάτων. Οι Κουδουνάτοι συμβολίζουν την
ψυχή των πεθαμένων και την αναγέννηση της γης, καθώς η παράδοση αυτή
φέρει έντονα ποιμενικά και φυσιολατρικά στοιχεία. Οι ήχοι από τα
κουδούνια θεωρείται πως διώχνουν το μαύρο στοιχείο και το κακό. Στα νησιά μας, τέλος, αναβιώνουν ξεχωριστά, μακραίωνα έθιμα, κάποια από τα οποία παρουσιάστηκαν στο πρώτο μέρος του κειμένου, ενώ συναντάμε και τα εξής: Στην Κω, τη Λέρο και τη Σύμη πραγματοποιούνται οι «καμουζέλες» ή «ελαφάκια», με πρωταγωνιστές νεαρούς άνδρες βαμμένους με κάρβουνο και τυλιγμένους σε «χράμια», δηλαδή υφαντές κουβέρτες, να τριγυρίζουν στους δρόμους του νησιού μεταφέροντας τα «κόκαλα» και πειράζοντας, υπό τη συνοδεία παραδοσιακής μας μουσικής και άφθονου ούζου και οίνου, ενώ στην κορύφωση του εθίμου γίνεται το κάψιμο του «στοιχειού». Στην Αμοργό αναβιώνει το έθιμο του «Καπετάνιου» και στη Σκύρο οι «Γέροι» με το «λιλίρισμα», οι «Κορέλες» και οι «Φράγκοι». Στο Ρέθυμνο της Κρήτης έχουμε την «Αρπαγή της Νύφης», το «Όργωμα και τη Σπορά» και την «Κηδεία της Αποκριάς».
(Χρυσή Αυγή)
